این مرحله برای وقتی است که کتابی را برای اولین بار تهیه میکنید. در این مرحله کتاب را یک بررسی مختصر میکنید به این شکل که بدانید درباره چیست؟ درباره چه موضوعی است؟ فهرست آنرا می بنید، دارای چند فصل است؟ چند صفحه دارد؟ و یک اطلاعاتی از این دست را درباره کتاب بدست میآورید. توجه کنید کتابهایی را که قبلاً دیدهاید و یا قسمتی از آنرا خوانده اید از این مرحله معاف هستند. این مرحله ممکن است یک دقیقه طول بکشد، یا شاید پنج دقیقه یا بیشتر، زمان این مرحله بستگی به حجم کتاب دارد.
۲- بررسی اولیّه یک فصل یا یک بخش از کتاب
در مرحلۀ دوم بخشی را که می خواهید بخوانید انتخاب میکنید، بعد عنوان فصل را می بنید، تیترها و جاهایی که درشتتر از دیگر مطالب نوشته شده را میبینید، به مطالبی که رنگی نوشته شده دقت میکنید و در انتهای فصل هم اگر خلاصه یا نتیجهگیری و یا پرسشی وجود داشت به آن هم نگاهی می‌اندازید. در این مرحله متن را نمی‌خوانید، فقط یک سری اطلاعات اولیه از این فصل را بدست. منظور از اطلاعات اولیه این است که بدانید موضوع مطالب این فصل درباره چیست؟ و امکان دارد یک دقیقه یا دو دقیقه و یا بیشتر طول بکشد این هم بستگی به حجم آن فصل یا قسمت از کتاب دارد. در بعضی مواقع که حجم فصل زیاد است مثلاً ۵۰ یا ۶۰ صفحه است میتوانید آنرا به چند جزء کوچکتر تقسیم کنید.
۳- سوالگذاری
در مرحلۀ سوم با توجه به اطلاعاتی که در مرحلۀ دوم از فصل مورد نظر بدست آوردهاید، چند سوال در ذهنتان و یا روی کاغذ طرح میکنید، شاید این سوالات خیلی کلی باشند و یا شاید اساساً جواب آنها درون متن نباشد. هدف از این طرح سوال ایجاد تمرکز در هنگام مطالعه است، چرا که با این کار در مراحل بعد که خواندن متن را انجام میدهید با تمرکز بیشتری متن را میخوانید، چرا که به دنبال جواب سوالات خود میگردید. همۀ دانشمندان و مکتشفین و مخترعین بزرگ که به این موفقیتها رسیدهاند و چیز جدیدی را کشف کردهاند به این دلیل بوده که دارای ذهن فعالی بودهاند و همیشه سوالاتی در ذهن داشتهاند که به دنبال جواب آن می‌گشتهاند.
این سوالگذاری باعث کنجکاوی و خلاقیت میشود، همه دیده بودند که سیب از درخت میافتد، امّا هیچ کس توجهی به آن نداشت، این نیوتن بود که پرسید چرا سیب از درخت به پایین افتاد. دانشمندان علم موفقیت توصیه میکنند که همیشه سوالاتی را در ذهن خود طرح کنید و سعی کنید که این سوالات مثبت باشد و همیشه به دنبال جواب این سوالات بگردید، مثلاً چگونه میتوانم بهترین باشم؟ چگونه میتوانم در درس و تحصیل موفقتر باشم؟ چگونه میتوانم ثروتمندتر باشم؟ چگونه میتوانم یک دوست خوب باشم؟ چگونه میتوانم نزد دیگران محبوبتر باشم؟ و ...
صبحها زمانی که از خواب بیدار میشوید، شبها قبل از خوابیدن چند سوال مثبت در ذهن خود طرح کنید، این گونه سوالات خیلی موثر است. ضمناً توجه داشته باشید که این کارها اصلاً وقتگیر نیست و به زمان زیادی نیاز ندارد.
۴- خواندن متن
در این مرحله متن را میخوانید ، به هر نکتۀ کلیدی که میرسید آنرا همان لحظه یادداشت میکنید، نمی‌گوئید باشد برای بعد یا این صفحه را بخوانم و یا این فصل تمام شود بعد نکات مربوط به این قسمت را مینویسم، به هیچ وجه پشت گوش نیندازید همان لحظهای که نکتۀ مهمی را میبینید یادداشت کنید و به شکل کلیدی هم یادداشت کنید. در قسمت خواندن هر قسمتی را که نفهمیدید روی آن معطل نشوید یا برنگردید که دوباره آن را بخوانید فقط یک علامت سوال (؟) در کنار آن قرار میدهید، بعضی وقت ها ممکن است در ادامۀ مطلب توضیح آن ابهامی که برای شما پیش آمده وجود داشته باشد و ابهامی که داشتید برطرف شود و اگر هم توضیحی در آن مورد وجود نداشته باشد خواهم گفت که چه کنید؟ اما در این مرحله نکات مهم را به شکل خطی پشت سر هم یادداشت میکنید، در این مرحله کاری به الگوی یادآوری یا طرح شبکهای ندارید.
۵- بازنگری
مرحلۀ پنجم بازنگری است، در این مرحله نکاتی که در مرحلۀ قبل نوشته بودید را یک بار بررسی میکنید، یعنی بررسی میکنید آیا با دیدن آن نکات میتوانید جملات و مطالب مربوط به آنها را به خاطر آورید یا نه؟ اگر توانستید که خیلی خوب است ولی اگر نتوانستید و احیاناً با دیدن نکتهای مطالب مربوط به آنرا به یاد نیاوردید، دوباره به متن مراجعه میکنید و جمله یا مطلبی که دربارۀ آن نکته است را میخوانید و اگر هم احتمالاً احتیاج به تصحیح داشت این کار را انجام میدهید.
علت اینکه با دیدن نکته کلیدی جملۀ مربوط به آنرا به یاد نمی آورد دو چیز است: ۱- کم یادداشت کردهاید و یا ۲- بد یادداشت کردهاید. در مورد اول مثلاً باید ۵ نکته را یادداشت میکردهاید امّا ۳ نکته را یادداشت کردهاید، یعنی یادداشتهایتان ناقص است. عدهای فکر میکنند واژه کلیدی یعنی اینکه خیلی از قسمتها را حذف کنند، بعضیها به گونهای یادداشتبرداری میکنند که بعداً خودشان هم نمیفهمند که چه یادداشت کردهاند، و در مورد دوم نکتهای یادداشت کردهاید که کلیدی نبوده است.
۶- الگوی یادآوری
در این مرحله مطالبی که در مرحلۀ چهارم یادداشت کردهاید و در مرحلۀ پنجم مورد بازنگری قرار دادهاید را بر روی یک الگوی یادآوری یا طرح شبکهای یا درخت حافظه دستهبندی میکنید.
۷- تفکر و امتحان
در مرحله هفتم که مرحلۀ تفکر و امتحان است، از آنچه که در مراحل قبل انجام دادهاید یک امتحان از خودتان میگیرید، یعنی الگویی که در مرحلۀ قبل رسم کرده اید را در ذهن مجسم کنید، ارتباط نکات با یکدیگر را، اینکه هر شاخهای چه مطالبی داشت و در کل جزء به جزء الگوی یادآوری را در ذهن مجسم میکنید و سعی میکنید آنها را به یاد بیاورید و روی یک کاغذ رسم کنید در این مرحله شاید بعضی از قسمتها را به یاد نیاورید، امّا فوراً و بلافاصله به الگوی یادآوری اصلی مراجعه نکنید بلکه وقتی چیزی را به یاد نیاوردید کمی صبر کنید و روی آن موضوع فکر کنید، بعد از تفکر اگر چیزی به یاد نیاوردید، آن وقت به الگوی اصلی مراجعه کنید. در این صورت ذهن از قبل آمادگی لازم را پیدا کرده و با مراجعه به الگوی اصلی مطلب بگونهای در ذهن ثبت میشود که برای مدت طولانی باقی خواهد ماند. رسم الگویی شبیه به الگوی اصلی خیلی مفید و موثر است. حتماً برای شما هم پیش آمده که امتحانی را دادهاید که مثلاً دوازده سوال داشته است و شما به ده سوال آن جواب دادهاید اما جواب دو سوال دیگر را هر چقدر فکر کردهاید به یاد نیاوردهاید، بعد از امتحان که به کتاب مراجعه کردهاید با تعجب دیدهاید جواب هر دو را میدانستهاید اما در آن لحظه چیزی به یاد نمی‌آوردید، امکان دارد پاسخ آن ده سوالی که سر جلسه امتحان جواب دادهاید را فراموش کنید امّا این دو سوال را هرگز، یعنی برای مدت طولانی آنها را به خاطر خواهید داشت، چرا که سرجلسۀ امتحان خیلی روی آنها فکر کرده بودید و ذهن با آمادگی که از آن تفکر بدست آورده بود، جواب آن دو سوال را به خوبی و برای مدت طولانی نگهداری میکند.
۸- مرور
در مرحلۀ مرور الگویی که رسم کرده بودید را همانند یک معلم برای خودتان یا شخص دیگری توضیح دهید.
هفت مرحلۀ قبل، مراحل یادگیری بودند و جالب است که بدانید یادگیری نمی تواند ضامن یادآوری باشد ، مرحلۀ مرور که همان یادآوری است را بلافاصله پس از مرحلۀ امتحان انجام‌دهید چرا که فرایند ادارک در سه مرحله شکل میگیرد: خواندن، یادگیری، یادآوری، خیلی از افراد در دو مرحلۀ اول مشکل چندانی ندارند یعنی مطالب را میخوانند و یاد هم می‌گیرند اما زمان یادآوری که میرسد دچار مشکل میشوند مرور که که همان یادآوری است چند مرحله دارد که در شکل درست اجرا شدن نتیجۀ باورنکردنی از آن خواهید گرفت. احتمالاً شما هم راجع به «جی ۵» امثال اینها چیزهایی شنیدهاید، در این قسمت بنا به مناسبتی که پیش آمده چگونگی عملکرد آن را توضیح میدهیم.
در مرور که اشاره شد دارای مراحلی است جدیت نقش مهمی دارد. یعنی با جدیت همۀ مراحل را طبق توضیحاتی که میدهم انجام دهید. اولین کار که مرحلۀ اول هم هست مرور بلافاصله بعد از تفکر و امتحان است با این کار همۀ مطالب در ذهنتان ثبت میشوند بعد از این مرحله همۀ این مطالب در ذهن باقی میماند تا ۲۴ ساعت بعد در این مرحله که دومین مرحلۀ مرور است برای حفظ همه مطالب و فراموش نکردن، یکبار دیگر الگوی یادآوری را مرور میکنید ، با این کار همه مطالب در ذهن باقی میماند تا یک هفتۀ بعد، در این مرحله که سومین مرحلۀ مرور است یکبار دیگر الگوی یادآوری را مرور میکنید ؛ و اینکه گفته شد یک هفته، برای اطمینان بیشتر از حفظ و ماندگاری همۀ مطالب است وگرنه از ۷ تا ۱۰ روز هم امکان عدم فراموشی بخشی از مطالب هست و این فاصلۀ زمانی بین ۷ الی ۱۰ روز برای افراد مختلف فرق می کند امّا برای اطمینان بیشتر کمترین زمان یعنی یک هفته را مد نظر قرار میدهیم، بعد از این مرور، در مرحلۀ بعد که مرحلۀ چهارم است بعد از گذشت یک ماه از مرور قبل دوباره الگوی یادآوری را مرور میکنید ، بعد از این مرحله که مرحلۀ پنجم است پس از گذشت چهار ماه از مرور قبل، یکبار دیگر الگو را مرور میکنید. دقت داشته باشید این زمانهایی که گفته شد ابتدای آن از همان تاریخ مرور قبل است یعنی اینکه اگر اولین مرور مثلاً در تاریخ ۹/۳/۸۳ شکل گرفته، مرحله دوم در تاریخ ۱۰/۳/۸۳ مرحلۀ سوم در تاریخ ۱۷/۳/۸۳ ، مرحلۀ چهارم در تاریخ ۱۷/۴/۸۳ و مرحلۀ پنجم در تاریخ ۱۷/۸/۸۳ شکل میگیرد. شاید سوالی پیش بیاید که این همه مرور خیلی وقتگیر نیست؟ در جواب باید گفت که این روشی که ارائه شد روی صدها و هزاران نفر تجربه شده است که تمام این مراحل هشتگانه یادگیری و پنجگانه مرور به اندازۀ دو بار خواندن معمولی وقت نیاز دارد نکته دیگر اینکه اجرای این روشها روی همۀ درسها و مطالب ضرورتی ندارد بلکه میتوانید آنرا فقط روی دروس و مطالبی که دارای اهمیت بیشتری هستند و برای یادگیری و مرور آنها به وقت بیشتری نیاز دارید اجرا کنید.
در اینجا شاید کسی بپرسد که ما یکی یا دوتا طرح که نداریم یا ده یا بیست تا طرح که نداریم، یک نفر کنکوری باید دهها جلد کتاب را بخواند و امتحان بدهد، بنابراین باید دهها طرح و الگوی یادآوری رسم کند، اگر قرار باشد همۀ اینها را هم در تاریخهای معین چندین بار مرور کند که باید یک منشی استخدام کند، چگونه میتواند همۀ این تاریخها را منظم و دقیق مورد توجه داشته باشد؟ در جواب باید گفت که خیر نیازی به استخدام منشی نیست، شما این مطالب را فرا میگیرید که راحتتر عمل کنید، با کمترین زحمت بیشترین نتیجه را بدست آورید. برای حل این مشکل از این به بعد که این سیستم را اجرای میکنید یک کلاسور یا پوشهای تهیه کنید و طرحهای مربوط به درسهای مختلف را دستهبندی میکنید و درون کلاسور یا پوشه قرار دهید، مثلاً طرحهای زیستشناسی، فیزیک، عربی، ریاضی، معارف و ... هر یک را به طور جداگانه در کلاسور یا پوشه طبقهبندی میکنید، بعد در قسمت بالای طرحها یا در سمت چپ یا در سمت راست تاریخهایی را که باید در آن روز آن طرح را مرور کنید مینویسید و یک مربع هم در کنارش میکشید و حالا هر روز قبل از اینکه درس آن روز را بخوانید نگاه میکنید که کدام طرح تاریخ مرورش فرا رسیده است و آن را مرور میکنید و بعد از مرور یک علامت درون مربع میگذارید به این معنی که این طرح در تاریخ معین خودش مرور شد و به همین منوال تاریخهای بعدی را هم تعیین میکنید. پس توجه داشته باشید مرور بر خواندن مقدم است امکان دارد در یک روز یک مرور داشته باشید در یک روز دیگر سه مرور و در روزی دیگر ده مرور و بعضی روزها هم شاید طرحی برای مرور کردن نداشته باشید.
امروزه متخصصین یادگیری به اتفاق معتقدند این روش یادگیری کاملترین و بهترین روش مطالعه است حتی اگر هر هشت مرحله را هم نتوانید انجام دهید باز تأثیر گذار خواهد بود. این مراحل مرور تجربه شده است و دانشآموزان و دانشجویانی که این روش را عمل کردهاند نتایج باورنکردنی بدست آوردهاند، عدهای شاید تصور کنند که این روشها فقط در مطالب حفظی کاربرد دارد، در آینده اشاره خواهد شد که این روش در همۀ مباحث از جمله مباحث محاسباتی، یادگیری زبانهای خارجی و همۀ مطالب کاربرد دارد.
بهروان
