۱- نگاه اجمالی به کل کتاب

این مرحله برای وقتی است که کتابی را برای اولین بار تهیه می‌کنید. در این مرحله کتاب را یک بررسی مختصر می­کنید به این شکل که بدانید درباره چیست؟ درباره چه موضوعی است؟ فهرست آنرا می بنید، دارای چند فصل است؟ چند صفحه دارد؟ و یک اطلاعاتی از این دست را درباره کتاب بدست می­آورید. توجه کنید کتابهایی را که قبلاً دیده­اید و یا قسمتی از آنرا خوانده اید از این مرحله معاف هستند. این مرحله ممکن است یک دقیقه طول بکشد، یا شاید پنج دقیقه یا بیشتر، زمان این مرحله بستگی به حجم کتاب دارد.

۲- بررسی اولیّه یک فصل یا یک بخش از کتاب

در مرحلۀ دوم بخشی را که می خواهید بخوانید انتخاب می­کنید، بعد عنوان فصل را می بنید، تیترها و جاهایی که درشت­تر از دیگر مطالب نوشته شده را می­بینید، به مطالبی که رنگی نوشته شده دقت می­کنید و در انتهای فصل هم اگر خلاصه یا نتیجه­گیری و یا پرسشی وجود داشت به آن هم نگاهی می‌اندازید. در این مرحله متن را نمی‌خوانید، فقط یک سری اطلاعات اولیه از این فصل را بدست. منظور از اطلاعات اولیه این است که بدانید موضوع مطالب این فصل درباره چیست؟ و امکان دارد یک دقیقه یا دو دقیقه و یا بیشتر طول بکشد این هم بستگی به حجم آن فصل یا قسمت از کتاب دارد. در بعضی مواقع که حجم فصل زیاد است مثلاً ۵۰ یا ۶۰ صفحه است می­توانید آنرا به چند جزء کوچکتر تقسیم کنید.

۳- سوال­گذاری

در مرحلۀ سوم با توجه به اطلاعاتی که در مرحلۀ دوم از فصل مورد نظر بدست آورده­اید، چند سوال در ذهنتان و یا روی کاغذ طرح می­کنید، شاید این سوالات خیلی کلی باشند و یا شاید اساساً جواب آنها درون متن نباشد. هدف از این طرح سوال ایجاد تمرکز در هنگام مطالعه است، چرا که با این کار در مراحل بعد که خواندن متن را انجام می­دهید با تمرکز بیشتری متن را می­خوانید، چرا که به دنبال جواب سوالات خود می­گردید. همۀ دانشمندان و مکتشفین و مخترعین بزرگ که به این موفقیت­­ها رسیده­اند و چیز جدیدی را کشف کرده­اند به این دلیل بوده که دارای ذهن فعالی بوده­اند و همیشه سوالاتی در ذهن داشته­اند که به دنبال جواب آن می‌گشته­اند.

این سوال­گذاری باعث کنجکاوی و خلاقیت می­شود، همه دیده بودند که سیب از درخت می­افتد، امّا هیچ کس توجهی به آن نداشت، این نیوتن بود که پرسید چرا سیب از درخت به پایین افتاد. دانشمندان علم موفقیت توصیه می­کنند که همیشه سوالاتی را در ذهن خود طرح کنید و سعی کنید که این سوالات مثبت باشد و همیشه به دنبال جواب این سوالات بگردید، مثلاً چگونه می‌توانم بهترین باشم؟ چگونه می­توانم در درس و تحصیل موفق­تر باشم؟ چگونه می­توانم ثروتمندتر باشم؟ چگونه می­توانم یک دوست خوب باشم؟ چگونه می­توانم نزد دیگران محبوب­تر باشم؟ و ...

صبح­ها زمانی که از خواب بیدار می­شوید، شب­ها قبل از خوابیدن چند سوال مثبت در ذهن خود طرح کنید، این گونه سوالات خیلی موثر است. ضمناً توجه داشته باشید که این کارها اصلاً وقت­گیر نیست و به زمان زیادی نیاز ندارد.

۴- خواندن متن

در این مرحله متن را می­خوانید ، به هر نکتۀ کلیدی که می­رسید آنرا همان لحظه یادداشت می­کنید، نمی‌گوئید باشد برای بعد یا این صفحه را بخوانم و یا این فصل تمام شود بعد نکات مربوط به این قسمت را می­نویسم، به هیچ وجه پشت گوش نیندازید همان لحظه­ای که نکتۀ مهمی را می­بینید یادداشت کنید و به شکل کلیدی هم یادداشت کنید. در قسمت خواندن هر قسمتی را که نفهمیدید روی آن معطل نشوید یا برنگردید که دوباره آن را بخوانید فقط یک علامت سوال (؟) در کنار آن قرار میدهید، بعضی وقت ها ممکن است در ادامۀ مطلب توضیح آن ابهامی که برای شما پیش آمده وجود داشته باشد و ابهامی که داشتید برطرف شود و اگر هم توضیحی در آن مورد وجود نداشته باشد خواهم گفت که چه کنید؟ اما در این مرحله نکات مهم را به شکل خطی پشت سر هم یادداشت می­کنید، در این مرحله کاری به الگوی یادآوری یا طرح شبکه­ای ندارید.

۵- بازنگری

مرحلۀ پنجم بازنگری است، در این مرحله نکاتی که در مرحلۀ قبل نوشته بودید را یک بار بررسی می­کنید، یعنی بررسی می­کنید آیا با دیدن آن نکات می­توانید جملات و مطالب مربوط به آنها را به خاطر آورید یا نه؟ اگر توانستید که خیلی خوب است ولی اگر نتوانستید و احیاناً با دیدن نکته­ای مطالب مربوط به آنرا به یاد نیاوردید، دوباره به متن مراجعه می­کنید و جمله یا مطلبی که دربارۀ آن نکته است را می­خوانید و اگر هم احتمالاً احتیاج به تصحیح داشت این کار را انجام می­دهید.

علت اینکه با دیدن نکته کلیدی جملۀ مربوط به آنرا به یاد نمی آورد دو چیز است: ۱- کم یادداشت کرده­اید و یا ۲- بد یادداشت کرده­اید. در مورد اول مثلاً باید ۵ نکته را یادداشت می­کرده­اید امّا ۳ نکته را یادداشت کرده­اید، یعنی یادداشت­هایتان ناقص است. عده­ای فکر می­کنند واژه کلیدی یعنی اینکه خیلی از قسمت­ها را حذف کنند، بعضی­ها به گونه­ای یادداشت­برداری می­کنند که بعداً خودشان هم نمی­فهمند که چه یادداشت کرده­اند، و در مورد دوم نکته­ای یادداشت کرده­اید که کلیدی نبوده است.

۶- الگوی یادآوری

در این مرحله مطالبی که در مرحلۀ چهارم یادداشت کرده­اید و در مرحلۀ پنجم مورد بازنگری قرار داده­اید را بر روی یک الگوی یادآوری یا طرح شبکه­ای یا درخت حافظه دسته­بندی می­کنید.

۷- تفکر و امتحان

در مرحله هفتم که مرحلۀ تفکر و امتحان است، از آنچه که در مراحل قبل انجام داده­اید یک امتحان از خودتان می­گیرید، یعنی الگویی که در مرحلۀ قبل رسم کرده اید را در ذهن مجسم کنید، ارتباط نکات با یکدیگر را، اینکه هر شاخه­ای چه مطالبی داشت و در کل جزء به جزء الگوی یادآوری را در ذهن مجسم می­کنید و سعی می­کنید آنها را به یاد بیاورید و روی یک کاغذ رسم کنید در این مرحله شاید بعضی از قسمت­ها را به یاد نیاورید، امّا فوراً و بلافاصله به الگوی یادآوری اصلی مراجعه نکنید بلکه وقتی چیزی را به یاد نیاوردید کمی صبر کنید و روی آن موضوع فکر کنید، بعد از تفکر اگر چیزی به یاد نیاوردید، آن وقت به الگوی اصلی مراجعه ­کنید. در این صورت ذهن از قبل آمادگی لازم را پیدا کرده و با مراجعه به الگوی اصلی مطلب بگونه­ای در ذهن ثبت می­شود که برای مدت طولانی باقی خواهد ماند. رسم الگویی شبیه به الگوی اصلی خیلی مفید و موثر است. حتماً برای شما هم پیش آمده که امتحانی را داده­اید که مثلاً دوازده سوال داشته است و شما به ده سوال آن جواب داده­اید اما جواب دو سوال دیگر را هر چقدر فکر کرده­اید به یاد نیاورده­اید، بعد از امتحان که به کتاب مراجعه کرده­اید با تعجب دیده­اید جواب هر دو را می­دانسته­اید اما در آن لحظه چیزی به یاد نمی‌آوردید، امکان دارد پاسخ آن ده سوالی که سر جلسه امتحان جواب داده­اید را فراموش کنید امّا این دو سوال را هرگز، یعنی برای مدت طولانی آنها را به خاطر خواهید داشت، چرا که سرجلسۀ امتحان خیلی روی آنها فکر کرده­ بودید و ذهن با آمادگی که از آن تفکر بدست آورده بود، جواب آن دو سوال را به خوبی و برای مدت طولانی نگهداری می­کند.

۸- مرور

در مرحلۀ مرور الگویی که رسم کرده بودید را همانند یک معلم برای خودتان یا شخص دیگری توضیح دهید.

هفت مرحلۀ قبل، مراحل یادگیری بودند و جالب است که بدانید یادگیری نمی تواند ضامن یادآوری باشد ، مرحلۀ مرور که همان یادآوری است را بلافاصله پس از مرحلۀ امتحان انجام‌دهید چرا که فرایند ادارک در سه مرحله شکل می‌گیرد: خواندن، یادگیری، یادآوری، خیلی از افراد در دو مرحلۀ اول مشکل چندانی ندارند یعنی مطالب را می­خوانند و یاد هم می‌گیرند اما زمان یادآوری که می­رسد دچار مشکل می­شوند مرور که که همان یادآوری است چند مرحله دارد که در شکل درست اجرا شدن نتیجۀ باورنکردنی از آن خواهید گرفت. احتمالاً شما هم راجع به «جی ۵» امثال اینها چیزهایی شنیده­اید، در این قسمت بنا به مناسبتی که پیش آمده چگونگی عملکرد آن را توضیح می­دهیم.

در مرور که اشاره شد دارای مراحلی است جدیت نقش مهمی دارد. یعنی با جدیت همۀ مراحل را طبق توضیحاتی که می­دهم انجام دهید. اولین کار که مرحلۀ اول هم هست مرور بلافاصله بعد از تفکر و امتحان است با این کار همۀ مطالب در ذهنتان ثبت می­شوند بعد از این مرحله همۀ این مطالب در ذهن باقی می‌ماند تا ۲۴ ساعت بعد در این مرحله که دومین مرحلۀ مرور است برای حفظ همه مطالب و فراموش نکردن، یکبار دیگر الگوی یادآوری را مرور می­کنید ، با این کار همه مطالب در ذهن باقی می­ماند تا یک هفتۀ بعد، در این مرحله که سومین مرحلۀ مرور است یکبار دیگر الگوی یادآوری را مرور می­کنید ؛ و اینکه گفته شد یک هفته، برای اطمینان بیشتر از حفظ و ماندگاری همۀ مطالب است وگرنه از ۷ تا ۱۰ روز هم امکان عدم فراموشی بخشی از مطالب هست و این فاصلۀ زمانی بین ۷ الی ۱۰ روز برای افراد مختلف فرق می کند امّا برای اطمینان بیشتر کمترین زمان یعنی یک هفته را مد نظر قرار می­دهیم، بعد از این مرور، در مرحلۀ بعد که مرحلۀ چهارم است بعد از گذشت یک ماه از مرور قبل دوباره الگوی یادآوری را مرور می­کنید ، بعد از این مرحله که مرحلۀ پنجم است پس از گذشت چهار ماه از مرور قبل، یکبار دیگر الگو را مرور می­کنید. دقت داشته باشید این زمانهایی که گفته شد ابتدای آن از همان تاریخ مرور قبل است یعنی اینکه اگر اولین مرور مثلاً در تاریخ ۹/۳/۸۳ شکل گرفته، مرحله دوم در تاریخ ۱۰/۳/۸۳ مرحلۀ سوم در تاریخ ۱۷/۳/۸۳ ، مرحلۀ چهارم در تاریخ ۱۷/۴/۸۳ و مرحلۀ پنجم در تاریخ ۱۷/۸/۸۳ شکل می­گیرد. شاید سوالی پیش بیاید که این همه مرور خیلی وقت­گیر نیست؟ در جواب باید گفت که این روشی که ارائه شد روی صدها و هزاران نفر تجربه شده است که تمام این مراحل هشتگانه یادگیری و پنجگانه مرور به اندازۀ دو بار خواندن معمولی وقت نیاز دارد نکته دیگر اینکه اجرای این روشها روی همۀ درسها و مطالب ضرورتی ندارد بلکه می­توانید آنرا فقط روی دروس و مطالبی که دارای اهمیت بیشتری هستند و برای یادگیری و مرور آنها به وقت بیشتری نیاز دارید اجرا کنید.

در اینجا شاید کسی بپرسد که ما یکی یا دوتا طرح که نداریم یا ده یا بیست تا طرح که نداریم، یک نفر کنکوری باید ده­ها جلد کتاب را بخواند و امتحان بدهد، بنابراین باید ده­ها طرح و الگوی یادآوری رسم کند، اگر قرار باشد همۀ اینها را هم در تاریخ­های معین چندین بار مرور کند که باید یک منشی استخدام کند، چگونه می­تواند همۀ این تاریخ­ها را منظم و دقیق مورد توجه داشته باشد؟ در جواب باید گفت که خیر نیازی به استخدام منشی نیست، شما این مطالب را فرا می­گیرید که راحت­تر عمل کنید، با کمترین زحمت بیشترین نتیجه را بدست آورید. برای حل این مشکل از این به بعد که این سیستم را اجرای می­کنید یک کلاسور یا پوشه­ای تهیه کنید و طرح­های مربوط به درسهای مختلف را دسته­بندی می­کنید و درون کلاسور یا پوشه قرار دهید، مثلاً طرح­های زیست­شناسی، فیزیک، عربی، ریاضی، معارف و ... هر یک را به طور جداگانه در کلاسور یا پوشه طبقه­بندی می­کنید، بعد در قسمت بالای طرح­ها یا در سمت چپ یا در سمت راست تاریخ­هایی را که باید در آن روز آن طرح را مرور کنید می­نویسید و یک مربع هم در کنارش می­کشید و حالا هر روز قبل از اینکه درس آن روز را بخوانید نگاه می­کنید که کدام طرح تاریخ مرورش فرا رسیده است و آن را مرور می­کنید و بعد از مرور یک علامت درون مربع می­گذارید به این معنی که این طرح در تاریخ معین خودش مرور شد و به همین منوال تاریخ­های بعدی را هم تعیین می­کنید. پس توجه داشته باشید مرور بر خواندن مقدم است امکان دارد در یک روز یک مرور داشته باشید در یک روز دیگر سه مرور و در روزی دیگر ده مرور و بعضی روزها هم شاید طرحی برای مرور کردن نداشته باشید.

امروزه متخصصین یادگیری به اتفاق معتقدند این روش یادگیری کاملترین و بهترین روش مطالعه است حتی اگر هر هشت مرحله را هم نتوانید انجام دهید باز تأثیر گذار خواهد بود. این مراحل مرور تجربه شده است و دانش­آموزان و دانشجویانی که این روش را عمل کرده­اند نتایج باورنکردنی بدست آورده­اند، عده­ای شاید تصور کنند که این روش­ها فقط در مطالب حفظی کاربرد دارد، در آینده اشاره خواهد شد که این روش در همۀ مباحث از جمله مباحث محاسباتی، یادگیری زبان­های خارجی و همۀ مطالب کاربرد دارد.

بهروان