مقدمه ای بر برنامه ریزی درسی

امام علی (ع): فرصت مانند ابر میگذرد؛ فرصتهای خویش را از دست ندهید
اگر عزم خود را برای درس خواندن جزم کرده اید، باید بدانید که مقدار زیادی از راه را خواهید پیمود؛ اما نکته ای که بیش از این مورد احتیاج است، داشتن برنامه ای برای چگونگی پیمودن راه است؛ برنامه ای که طی آن تبدیر به کمک شما می ‏آید و میتوانید نیرو و انرژی خود را به طور منطقی مصرف کنید و از هدر رفتن آن جلوگیری کنید.
حالت شما مانند رانندهای است که با داشتن یک نقشه خوب و جامع می‏تواند بهترین و نزدیکترین راه را برگزیند. کمترین خستگی، بیش‏ترین فراگیری و حداکثر استفاده مطلوب از زمان، نتیجة اجرای یک برنامه خوب برای کسب موفقیت خواهد شد.
اما طراحی و اجرای یک برنامه ریزی درسی مناسب، بسیار پیچیده است. در برنامه ریزی بحث ما این است که هیچ کس نسبت به شما آشناتر از خود شما نیست. برداشتی تقریبی از میزان هوش و استعدادهای متفاوت، آشنایی با روحیات و ظرفیت روانی، همه و همه، نکات ریز و در عین حال قابل تأملی است که از شما بهترین برنامه ریز را می سازد. راهنمایی، در امور متفاوتی می‏تواند به‏ کار بیاید؛ اما با توجه به شناختی که شما از خودتان دارید، پس از دریافت همه راهنمایی ها، خود شما هستید که باید به تصمیم گیری نهایی و ترسیم جدول برنامه ی درسیتان بپردازید؛ در این حال، طراح جدول، خود به استفاده از آن نیز مشغول می‏شود و به طراحی بهترین جدول برنامه ی درسی میپردازد.
برنامه ریزی چیست؟
بیش‏تر برنامه ها به طور ذهنی ترتیب یافته اند و کم‏تر از یک اصول مدون و مرتب پیروی می‏کنند. اکثراً بدون آن‏که بدانند، برنامه ای برای خود درست کرده اند، چیزهایی را در نظر گرفته اند و برای فراگیری مواد مختلف درسی به طور تقریبی میدانند که چه مدت زمانی را صرف این درس یا آن درس کنند؛ یعنی نحوه ای از تقسیم وقت که در آن کم‏تر چیزی سر جای خودش است. اولین مؤلفهای که در محتوای هر برنامهای خودنمایی می‏کند، نظم است؛ نظمی که از فکر به روی کاغذ جان می‏گیرد و در بازبینی چند باره آن به شکل واقعی خود نزدیک می‏شود. تنظیم یک برنامه مشخص قبل از هر چیز از هدر رفتن انرژی شما جلوگیری می‏کند و با ایجاد نظم در فکر و کار، آمادگی شما را تضمین خواهد کرد. حاصل سوم و باز هم با اهمیت این کار، ایجاد اعتماد نسبت به پیشرفت مطلوب کار و جلوگیری از دلشوره و نگرانی های معمول داوطلبان در ترس از انجام به موقع همه کارها و مرور همه ی درس ها تا قبل از آزمون است.
پس کمی از انرژی خود را در اینجا صرف کنید تا از اتلاف انرژی در بسیاری از جاهای دیگر جلوگیری شود.
عامل دیگری که علاوه بر نظم در یک برنامه ریزی درست خودنمایی می‏ کند، وجود یک نگرش جامع در آن است، نگرشی که تا حد ممکن، تمامی زوایا را در نظر گرفته و با کم‏ترین نقص و اشکال، امکان اجرا داشته باشد. حال که برنامه ریز و مجری، خود شما هستید، پس میتوانید هر بار که به اشکالی برخورد کردید، خود عیوب کار را رفع کنید و پس از مدت کوتاهی به بهترین برنامه دست یابید؛ در این بیت، ممکن است وقتی که در حال طراحی یک برنامة جامع برای درس و زندگی خود طی یک دورة آمادگی هستید، در مشورت با صاحب نظرات یا دوستان، متوجه فوائدی در برنامه هایی که آن‏‏ها تنظیم کرده اند، بشوید؛ در این صورت، استفاده بردن از نکات مثبتی که به فکر دیگران رسیده است، همواره کمک حال شما خواهد بود، در این مورد، توصیه ما این است که جلسه ای با دوستان دیگری که خود را برای آزمون آماده می‏ کنند، تشکیل دهید و برای هر یک، برنامة پیشنهادی خود را مطرح کنید؛ در این حال، قبل از انجام هر کار، برنامة خود را در معرض نقد دیگران قرار دهید و در درجة بعد، از افکار جدید دیگران استفاده کنید.
اجرای برنامه
همانطور که گفته شد، یک برنامه خوب، برنامه ای جامع است. برنامة طراحی شده نباید شما را از جریان عادی زندگی خارج سازد. در این یک سال آموزشی، بسیاری از کارهای عادی زندگی را انجام می دهید؛ اما یک تفاوت عمده در آن به ‏وجود می‏ آید و آن این است که فعالیت اصلی، حول آماده شدن برای آزمون دور میزند. اگر برنامه ای یکساله برای خود ترتیب دهید، مطمئن باشید که وقت کم نمی آورید.
برای ترسیم برنامة خود میتوانید برای هر روز مقدار درسی را که باید خوانده شود، تعیین کنید؛ برای مثال، روز اول ماه را به خواندن 20 صفحه شیمی اختصاص بدهید یا با خود قرار بگذارید که در این روز تا پایان فصل اول زیست شناسی را مرور کنید و این برای دو ساعت اول روز باشد. زمان خواب شب و خواب بعدازظهر باید مشخص و کافی باشد. اگر بتوانید از ساعت اولیة صبح کار را شروع کنید، بسیار مطلوب خواهد بود. میتوانید در روزهای ماه های آغازین، ساعاتی کم‏تر را برای درس خواندن بگذرانید و ماه های آخر را فشرده تر بگذارنید؛ این کار از نظر روانی نیز مفید است؛ زیرا هر چه به روز برگزاری آزمون نزدیکتر میشوید، موضوع برایتان جدیتر می‏شود.
به این ترتیب، طی ساعات مشخص، در هر روز به مرور چند درس بپردازید و در فاصله های مشخص، ساعتی را برای استراحت اختصاص دهید.
پیشنویس برنامه شامل تقسیم کتابها به روزها و ساعات است. معمولاً برنامه ماه اول را می‏توان برای بررسی و اصلاح مجدد اختصاص داد. طی یک ماه اول، هم سختی و هم آسانی درسها برای شما مشخص تر می‏شود و هم قابلیت های خود را درمییابید؛ به این ترتیب، از شروع ماه دوم، برنامة دقیقی در پیش رو دارید که در آن برنامه، این موارد ذکر شده است:
1- تعیین ماه، هفته، روز، ساعات مرور درسها.
2- ساعات خواب، استراحت، صرف غذا، تفریح.
3- روزهایی برای تعطیلی.
شما با طراحی چندین برنامه ای به دو نکتة مهم دست مییابید؛ نخست آن‏که میتوانید اِشراف نسبتاً کاملی به کل برنامة خود پیدا کنید؛ این نگرش از بالا، به شما امکان می‏دهد تا هماهنگی لازم بین روزها و ماه ها را به ‏دست آورده و برنامة موزون و روانی را برای خود ترتیب دهید.
مزیت دوم ترسیم برنامه کلی، این است که به یکباره، کل ساعاتی را که به عنوان ساعت مفید برای یاگیری مواد مختلف لازم دارید، پیش روی شما قرار می‏گیرد؛ به این ترتیب، جدای از ایام هفته و ماه، به چند صد ساعت زمان در کل دوره زمانی میرسید که برای آماده شدن به آن نیاز دارید؛ ساعاتی که قاعدتاً بخش بر ماه ها و روزها می‏شود و با این قسمت کردن، سهم تعداد ساعت های مطالعه در هر روز مشخص می‏شود.
بهترین اثر این نوع تقسیم بندی، آن است که امکان عقب ماندن از برنامه بسیار کاهش مییابد. شما ممکن است در پایان یک ماه، از برنامه 10 ساعت عقب یا جلو افتاده باشید؛ در این شکل، با سرشکن کردن این ده ساعت در ماه آینده، شاید روی یک ربع یا بیست دقیقه بیش‏تر وقت گذاشتن بتواند عقب افتادگی شما را جبران کند و در عین حال، فشار چندانی به شما وارد نکند. در این کار مهم، به یک زمانبندی منطقی، با در نظر گرفتن 5% کل زمان طراحی شده برای وقایع احتمالی دست مییابید. بعد از تمامی این زمان بندیها و دست یافتن به ساعات مفیدی که طی هر روز باید صرف درس خواندن بکنید، با سعات زیادی روبه رو میشوید که به عنوان وقت آزاد، می‏تواند مکمل بسیار خوب و مطلوبی برای روند پیشرفت شما باشد؛ برنامة کمکی که شما را از دلزدگی و یاس بازدارد و بتواند به عنوان نیرویی انرژی بخش برای ادامه کار عمل کند. اگر در این ساعات آزاد، برنامه های تفریحی و ورزشی مناسبی را برای خود ترتیب بدهید، توان و انرژی خود را به نقطة مطلوب رسانده اید.
در برنامة خود، زمان مناسبی برای خواب و استراحت از یک سو و صرف غذا و خوراک از سوی دیگر اختصاص دهید؛ از این وقت آزاد میتوانید برای جبران کاستی ها و مرور مجدد درسها استفاده کنید.
در اینجا باز هم متذکر میشویم که برنامة ترسیمی شما باید منطبق با واقعیت باشید؛ واقعیتی که در آن هوش و استعداد و توانایی شما به نحو منطقی ارزیابی شده و ساعات مفیدی که برای موفقیت به آن نیاز دارید، در نظر گرفته شود؛ ساعاتی که از یک شخصی به شخص دیگر ممکن است متفاوت باشد. جوّ خانوادگی و مقتضیات مادی و معنوی خود را به طور کامل در برنامة درسی خود در نظر بگیرید و دریابید چه عواملی کمک حال شما و چه عواملی اهرم بازدارنده شما در اجرای برنامه تنظیمیتان هستند.
در انتهای این بخش باز هم متذکر می شویم که برنامة درسی خود را طوری ترتیب دهید که هر چه به زمان برگزاری آزمون نزدیکتر میشوید، آن را فشرده تر کنید، در واقع، یکی دو ماه آخر، زمان مرور آن مباحثی است که فرا گرفتهاید و در ماه آخر میتوانید، برنامة روزانة فشردهتر و تفریح و سرگرمی کم‏تر داشته باشید. در ماه آخر، از نظر روانی نیز بیش‏تر پذیرای درس خوانده به طور فشرده خواهید بود؛ در این موقع مطالب را کاملاً فرا گرفته و با مرور مجدد، آن‏‏ها را هر چه بیش‏تر به ذهن می سپارید.
آنچه در این بخش خواندید:
* در دورة آمادگی برای آزمون، برنامه ریزی درسی، چگونگی پیمودن راه را پیش روی شما میگذارد.
* در برنامه ریزی، هیچ کس نسبت به شما، آشناتر از خود شما نیست.
* اولین چیزی که در محتوای هر برنامه ای خودنمایی می‏کند، «نظم» است.
* کمی صرف انرژی در برنامه ریزی، از اتلاف انرژی در بسیاری جاهای دیگر جلوگیری می‏کند.
* برنامه ریزی کلی برای کی دوره یکسالة آمادگی، به شما یک نگرش جامع و در یک نگاه میزان ساعات مفید مورد لزوم را می‏دهد. * در برنامه ریزی مشورت کنید.
* اجزای برنامه را مشخص کنید. این اجزا شامل ساعات مفید برای مرور درسها، وقت استراحت، تفریح و صرف غذا و خواب است. * پیشنویس برنامه را مورد ارزیابی قرار دهید.
* زمانی را نیز برای وقایع احتمالی کنار بگذارید.
* جدی باشید؛ اما خشک نباشید، و برای تغییرات احتمالی لازم انعطاف داشته باشید.
برنامه ریزی و مطالعه
دانش آموزان تصور می‏کنند که پس از چندین سال تحصیل، بر اثر کسب تجربه به شیوه صحیح مطالعه دست یافته اند و با این باور، کاستی های خود را در تحصیل به عوامل دیگری همچون استعداد، امکانات،ریال شرایط و شانس مرتبط میدانند! در حالی که استفاده از تجربه های مثبت و منفی در صورتی امکانپذیر است که دانش آموزان یاد بگیرند چگونه یاد میگیرند، تا بتوانند یادگیری خود را بررسی، ارزشیابی و هدایت کنند؛ بنابراین، دانستن شیوه و اصول یادگیری، یکی از مهمترین نیازهای دانش آموزان است که متأسفانه جای آن در نظام آموزشی ما خالی است. نباید افت تحصیلی را علامت ناتوانی در تحصیل دانست؛ بنابراین، در بررسی عوامل و موانغ موفقیت در تحصیل، مهمترین مسأله، نحوه و نگرش و عملکرد ما در تحصیل است؛ اما یکی از پیچیدگی های فرآیند تحصیل، دورههایی است که نمیتوان علت و معلول رادر آن‏‏ها از هم تفکیک نمود؛ زیرا، در یک دور (حلقه)، علت و معلول مرتب جای خود را به هم داده، در جهت تقویت هم تحرکت می‏ کنند؛ به عنوان مثال، استرس و اضطراب، یکی از مشکلات گریبان گیر دانش آموزان است؛ زیرا نمی توان مشخص کرد که اضطراب علت است یا معلول؛ به خاطر آن‏که عدم توانایی در یادگیری، اضطراب زا است و وجود اضطراب، خود مانعی جدی بر سر راه یادگیری به شمار می‏ آید و در این دور منفی هر چه پیش میرویم، زمینه افت تحصیلی، بیش‏تر فراهم می ‏آید.
با آگاهی از وجود چنین دورهایی، می‏توان برنامه های سازندهای را پی ریخت. هدف این نوشتار نیز نشان دادن دور مثبت یادگیری و موفقیت تحصیلی است تا با قرار گرفتن در آن بتوان در مسیر پیشرفت قرار گرفت. شروع این حرکت و افتادن در این مسیر، نیاز به یک موتور قوی و همیشگی دارد و برنامه ریزی، موتور جلوبرنده این حرکت مثبت است. برنامه ریزی تحصیلی هر فرد، نشان دهنده نگرش و شیوه برخورد او با یادگیری است و آشنایی با اصول آن، اولین و مهمترین راه برای رسیدن به موفقیت در تحصیل است. متأسفانه بیش‏تر دانش آموزان برنامه ای برای مطالعه ندارند و حتی عدهای تصور می‏کنند که چون شدیداً سرگرم مطالعه اند، دیگر فرصتی برای برنامه ریزی نخواهند داشت.
برنامه تحصیلی، افزون بر این‏که مسیر موفقیت را هموار می سازد، موجب صرفه جویی در وقت و هزینه نیز می‏شود؛ زمان مطالعه را کاهش می‏دهد؛ بر مدت نگهداری مطالب در حافظه می افزاید و توان یادآوری مطالب را در امتحان دو چندان می‏کند. البته برنامه ریزی، نوعی مهارت است که با تجربه و پشتکار قوت می‏گیرد.
برنامه مناسب، باید با بهره گیری از اصل یادگیری و با توجه به نیازها، تواناییها و روحیات فرد تنظیم شود و در حین اجرا نیز با بررسی ضعفها و خطاها به تکامل برسد؛ از اینرو، پیش از پرداختن به اصول برنامه ریزی، باید چگونگی یادگیری را آموخت تا بتوان بر مبنای آن برنامه ریزی کرد. ما در بررسی اجمالی یادگیری، توجة ویژه خود را معطوف دانش آموزانی میکنیم که در حال تحصیل هستند و از مدرسه و کلاس استفاده می‏کنند؛ اگر چه دانش آموزان دیگر، به ویژه کسانی که برای کنکور مطالعه می‏کنند، نیز میتوانند با اندکی تغییر از آن بهره گیرند.

منبع:98یا